Feest van Eenvoud, introductie

Feest van Eenvoud is een beweging ontstaan uit de mobiele Bakkerij de Eenvoud van kunstenaar Peik Suyling en zijn persoonlijke zoektocht naar eenvoud. Een beweging waarbij tot nu toe vijf bakkerijen en hun respectievelijke kwartiermakers (en een zesde in de maak) bij zijn aangesloten. Allemaal zijn ze op hun eigen manier op zoek naar zowel de persoonlijke betekenis van eenvoud als naar de manier waarop eenvoud en het samen bakken van brood een krachtig ingrediënt kan zijn in sociale innovatie- en veranderingsprocessen.

In deze blog-serie schets ik elke week een portret van een van de bakkers-kwartiermakers, of van een aantal andere mensen die met dit project verbonden zijn, aan de hand van de kwalitatieve interviews die ik in de afgelopen twee maanden met hen afnam. Het doel van deze blogs is om onderling de diverse ontwikkelingen uit wisselen en elkaar en anderen te inspireren. Door de kernthema’s uit de interviews als leidraad te nemen – ontstaansgeschiedenis van de bakkerijen, de betekenis van eenvoud (zowel persoonlijk als in de programmering), wat dit proces van het ontwikkelen van de bakkerij ieder persoonlijk oplevert, de invloed van de plek op het ontstaan en ontwikkelen van de bakkerijen en wat kunst betekent in de bakkerijen – ontstaat er een verbindende lijn tussen de portretten, hoewel het per persoon en interview verschilt in welke mate en manier deze onderwerpen relevant zijn.

Deel 8: Placemaking (Sander van der Ham)

Stadspsychologie
Sander van der Ham is als stadspsycholoog geïnteresseerd in de relatie tussen mens en omgeving. Vanuit het thema thuisgevoel onderzoekt hij al zo’n veertien jaar in allerlei projecten hoe de gebouwde omgeving de mens, zijn gedrag, emoties en gedachten beïnvloedt en vice versa. Dit thema is terug te leiden tot zijn afstudeeronderzoek als psycholoog in 2005-2006, toen hij onderzoek deed in een woon- en zorgcentrum in Amsterdam naar de impact van een verhuizing naar een verzorgingshuis op het leven van ouderen; een ingrijpende verandering waarin thuisgevoel een cruciale rol bleek te spelen. Hoewel de focus van zijn onderzoek in de ontwerpfase niet op thuisgevoel lag, nam hij één vraag mee in het onderzoek: hij was benieuwd of mensen zich na zo’n verhuizing thuis voelden op deze nieuwe plek. Tijdens het analyseren van de resultaten bleek dat alles er mee samenhing. Hoe meer mensen zich thuis voelden in dit het woon- en zorgcentrum, hoe beter ze hun kwaliteit van leven beoordeelden, hoe minder stemmingsklachten ze hadden en hoe constructiever ze omgingen met problemen. Die positieve bevinding intrigeerde hem zo, dat hij zijn onderzoek voortzette. In eerste instantie door veel gesprekken met ouderen te voeren en later, toen hij na zijn afstuderen in de stad aan het werk ging, lag er een logische link naar het onderzoeken van thuisgevoel in buurten en hoe mensen in hun straat en eigen huis wonen.

Sanders’ samenwerking met Peik is gestart met een project rondom eenzaamheid. Peik, die hier al mee bezig was, zocht iemand die kon reflecteren op wat de ontwerpers, die nieuwe vormen ontwikkelden om met eenzaamheid om te gaan, in hun eigen projecten tegenkwamen. Ze raakten aan de praat over thuisgevoel en constateerden dat thuisgevoel een mogelijke antagonist van eenzaamheid zou kunnen zijn. Om dat te kunnen onderzoeken is Sander mee gaan doen als een observator in het traject, waarbij hij niet alleen meedacht in het proces van de ontwerpen, maar ze gezamenlijk reflecteerden op wat eenzaamheid is en hoe thuisgevoel, wellicht als tegenovergestelde, zich daartoe verhoudt. Het blijkt een vruchtbare verbintenis die leidt tot een langdurige samenwerking die vorm krijgt in verschillende projecten, waaronder een thuisgevoel project in de Noorderhof, een nieuwbouwwijk in Amsterdam West. Twee oude wegenbouwkarren vormen de uitvalsbasis van het project waarin ze elkaar als team ontmoeten en het project vorm geven. Kort daarna begint Peik met het ombouwen van één van de mobiele karren tot Bakkerij De Eenvoud.

Bakkerij De Eenvoud was zoiets wat je zag en gewoon móest omarmen! Het raakte echt iets, niet alleen bij mij, ik zag dat bij heel veel mensen gebeuren.

Inhoudelijk vindt Sander de bakkerij direct interessant. Niet alleen het idee van eenvoud, maar vooral ook de methodiek; hoe goed de bakkerij werkt in het gesprek aangaan met mensen. En ook hier raken Sander en Peik weer aan de praat over thuisgevoel en hoe dat in de bakkerij terug kan komen.

Een ervaring rijker: van Vlieland naar noordoost Groningen
Op datzelfde moment zijn ze samen bezig om op Vlieland tijdens het Festival Into the Great Wide Open een deel van de kunstroute vorm te geven met thuisgevoel als uitgangspunt. In de aanloop naar het festival voeren ze gesprekken met eilandbewoners, onder andere met de vuurtorenwachter Germ, over de factoren die meespelen in hun thuisgevoel op het eiland. Tijdens het festival wordt het Waddeneiland overspoeld door zo’n 5000 festivalgangers en krijgen de bewoners bij de gratie Gods een kaartje voor het festival, vertelt Sander, terwijl driekwart van het leefgedeelte van het eiland in beslag wordt genomen. Er is een gapend gat tussen bezoeker, eilandbewoner en ondernemer op het eiland, constateren ze beiden. Om een unieke ervaring te hebben, moet je wat je programmeert veel meer laten integreren met het eiland. Ze kiezen daarom de vuurtoren als plek, een baken van thuis, om een programma te maken rond thuisgevoel. Het zee-vrouwenkoor treedt op, ze maken jam van Vlielandse rozenbottels en laten audiofragmenten horen van de gesprekken die ze met eilandbewoners voerden.

We hebben opnames van die gesprekken gemaakt en die speelden we af, bovenin de vuurtoren. Dan had je uitzicht over het eiland en dan hoorde je ondertussen Germ praten. Dat was fantastisch!

Voortvloeiend uit het kunstproject ontstaat het idee om in samenwerking met Staatsbosbeheer een bakkerij te bouwen op het eiland en die te programmeren rond het thema thuisgevoel en andere onderwerpen die voor Staatsbosbeheer interessant zijn. Vincent, één van de medewerkers, een geboren en getogen Vlielander, is erg enthousiast over de bakkerij van Peik en zodoende ontstaat de tweede Bakkerij De Eenvoud. Dit keer geen bakkerij in een schaftkar, maar een oven die je met een vorkheftruck (want die hebben ze bij Staatsbosbeheer) op moet tillen en ergens in de duinen kunt plaatsen. Tijdens de eerstvolgende editie van Into the Great Wide Open gebeurt dit ook; in de duinen naast de camping van Staatsbosbeheer bakken ze broodjes voor mensen die in alle vroegte op willen staan om daar te ontbijten. En dat is niet het enige. Sander en Peik geloven dat er méér mogelijk is en proberen na het festival het project rond thuisgevoel op Vlieland groter op te zetten. Hoewel ze een sterke case hebben en zowel eilandbewoners als andere samenwerkingspartners enthousiast lijken, komt het plan om verschillende redenen uiteindelijk toch niet van de grond. De mobiele broodoven is het nalatenschap voor het eiland.

Maar de basis die ze met het kunstproject rond thuisgevoel leggen blijkt niet voor niets. Vlak na de teleurstellende afloop op Vlieland, belandt Sander op Festival Hongerige Wolf in noordoost Groningen. Daar ervaart hij hoe het anders kan. Hier is het uitgangspunt het dorp en het festival vormt zich daar omheen. Razend enthousiast komt hij terug van het festival en zoekt contact met Peik: ‘We moeten naar Hongerige Wolf, daar gebeurt iets bijzonders!’ En zo geschiedde. Ze zoeken contact met de toenmalige directrice van het festival, Ruth, die opgroeide in Hongerige Wolf. Die ziet het wel zitten dat Bakkerij De Eenvoud naar het dorp komt en regelt via haar moeder, die nog in het dorp woont, dat er een uitnodiging bij de bewoners van het dorp op de mat valt om op een zaterdagochtend om 09.00 in de bakkerij broodjes te komen eten. Op vrijdagavond komen Peik en Sander aan en staan de volgende ochtend om vijf uur op, stoken de oven en bakken brood. Om tien over negen zit de hele kar vol nieuwsgierige mensen. Mensen die soms al 25 jaar naast elkaar wonen en elkaar alleen van gezicht en naam kennen, raken aan de praat en blijken veel meer met elkaar te delen dan gedacht. Het mondt uit in een bijzonder gesprek over de betekenis van het dorp in de provincie, maar ook de zorgen over hoe het de bewoners straks vergaat als ze tien jaar ouder zijn komen boven tafel. En hoewel Peik en Sander bijna de bakkerij uitgebonjourd worden als ze het woord ‘krimpregio’ laten vallen, blijken de zorgen wel degelijk te gaan over de gevolgen van krimp en vergrijzing: Hoe doe je straks je boodschappen als je niet meer zo makkelijk loopt? Hoe houd je de gemeenschap hier sterk? Wie zorgt er voor me als ik zorg nodig heb? Belangrijker nog: een ontmoetingsplek om hier met elkaar over te praten ontbreekt en de bakkerij lijkt die leemte te vullen. Je creëert een moment voor mensen om even bij elkaar te zijn en rust om dat gesprek met elkaar te voeren. Brood is nou eenmaal niet binnen tien minuten klaar, legt Sander uit.

Het feit dat je op zo’n plek samen kunt komen en dat gesprek kunt voeren, ieder gesprek dat je wilt, dat is heel mooi.

Met de ervaring die ze op Vlieland opdeden, geven Peik en Sander vorm aan wat je vanuit thuisgevoel op zo’n plek moet doen en wat de bakkerij daarin kan betekenen. En zo ontstaat Bakkerij De Eenvoud Hongerige Wolf en omstreken. Een plek waar iedereen iets van kan maken, zijn eigen dingen in kwijt kan, ook al duurt dat een paar jaar. Als gezegd, brood is ook niet in tien minuten klaar, lacht Sander.

Een plek waar je ieder gesprek kunt voeren
Iedereen heeft iets met brood en brood maken, constateert Sander. Je vindt het lekker om te eten, je bent benieuwd hoe het gemaakt wordt, je maakt het zelf en wilt dat delen of je vindt de bakkerij gewoon een toffe plek, er zijn zoveel redenen waarom mensen er komen en willen zijn. Dat is ook wat hij er zelf interessant aan vindt. Het is een plek waar je, op het moment dat je er binnenstapt, op je gemak voelt. Een plek waar je helemaal nergens toe verplicht bent en waar je oprecht geïnteresseerd kunt zijn in wat de bakkerij doet. Vervolgens kun je zelf en met anderen nadenken over wat de bakkerij betekent in hoe je je in een gemeenschap tot elkaar verhoudt. Het is een ongedwongen plek waar je tegelijkertijd ziet dat het leidt tot samen met elkaar iets doen en het gesprek voeren, vertelt hij. En dát krijg je bij straatinterviews niet voor elkaar. Het is een hele andere manier van contact maken die heel goed werkt. Er komen onderwerpen boven die niet ter sprake komen als je op het bankje in het bushokje met elkaar praat of tijdens een bewonersavond: over gemeenschap, hoe je met elkaar omgaat, je (samen) thuis voelen, over informele zorg (in de Kolenkitbuurt), voor elkaar klaarstaan, eigenlijk gewoon delen en luisteren. Dingen die we vaak niet meer automatisch doen, maar waarvan het wel belangrijk is om het met elkaar over te hebben. Dat de bakkerij neutraal terrein is helpt daar natuurlijk bij, stelt Sander vast.

Het is een veilige omgeving, je mag ieder gesprek daar voeren, dus het gaat ook over kwetsbaarheid. Je kunt eigenlijk geen gekke dingen zeggen in die bakkerij, alles mag worden gezegd.

Toen hij dát voor het eerst in werking zag, klikte er iets. Waar voor hemzelf thuisgevoel een basis is, is dat voor Peik eenvoud, en dat smelt samen in de bakkerij, merkt hij op. Het blijft natuurlijk Peik zijn project, hij is de ontwerper en ontwikkelaar, maar Sander voelt zich er vanuit zijn werk als psycholoog, maar ook vanuit zijn eigen mens-zijn mede-eigenaar van. Ook omdat hij al een aantal jaren heeft meegedacht en meegedaan en op die manier geïnternaliseerd heeft wat er allemaal mogelijk is met de bakkerij. Hij merkt het nog steeds als hij met andere opdrachten bezig is en bijvoorbeeld een offerte moet schrijven over het bouwen van gemeenschappen. Zijn eerste gedachte is dat hij Bakkerij De Eenvoud nodig heeft, omdat het gewoon zo’n goede manier is om voor het eerst binnen te komen bij mensen en van daaruit door te bouwen.

Een betekenisloze plek
Wat de bakkerij doet is tijdelijk, en soms permanent, iets toevoegen aan een omgeving waar nog geen betekenis aan is gegeven. Daarin ligt ook de kracht van de bakkerij, denkt Sander, dat je er niet één keer komt, maar meermaals. En dat je in al die keren dat je ergens staat met de bakkerij, met de mensen die komen invulling gaat geven aan wat die plek betekent voor een gemeenschap of voor een straat. Doordat je er samen betekenis aan geeft, wordt het een plek die van belang is. Dat maakt ook dat geen van de bakkerijen van Feest van Eenvoud hetzelfde is. Een bakkerij die een standplaats heeft met de mogelijkheid om erop uit te trekken, zoals die in Hongerige Wolf, kan belangrijk worden in zo’n gemeenschap, stelt hij vast. Omdat het de mogelijkheid biedt, ook al heeft het een paar jaar geduurd, om met elkaar te bepalen wat de betekenis van die bakkerij is voor het dorp. Sommige mensen omarmen de bakkerij gelijk. Voor anderen kost het meer tijd en vooral ervaring; door mee te doen ga je begrijpen hoe het werkt.

Dát is wat de bakkerij doet: een plek zonder betekenis die je zelf, met elkaar kunt vullen.

Op het moment dat mensen zich dat realiseren gebeurt er iets. Dan zie je dat ze bij zichzelf te rade moeten gaan, bedenken wat ze nodig hebben als gemeenschap, of ze überhaupt wel een gemeenschap zijn. Soms gebeurt dat niet, maar vaker wel en ondertussen zijn ze een broodje aan het bakken en eten. Het is een soort onderstroom. Voor een deel gaat dat over kwetsbaarheid, omdat je, als je die zoektocht aandurft, je kwetsbaarheid daarin moet tonen. Maar het is bovenal een onbeschreven blad dat je zelf kunt invullen. Voor Sander zelf symboliseert de bakkerij een vrije omgeving waarin je lekker aan de slag kunt en dat is wat kunst óók zou moeten doen: ruimte bieden aan mensen om elke keer zelf betekenis te geven aan wat ze doen of de plek waar ze zijn.

Kunst is, op welke manier dan ook, een vorm van betekenis geven.

De bakkerij doet dat en levert daardoor een significante bijdrage aan het leven van mensen, van gemeenschappen. Je leert op een andere manier kijken naar de maatschappij, je gemeenschap, naar jezelf, je eigen thuis en naar hoe dat zich verhoudt tot elkaar, zonder dat je gelijk vastzit in sterke routines of rituelen. Er zit een gelaagdheid in die verder gaat dan kunst alleen, stelt Sander vast.

Eenvoud als middel
Wat hem raakte was dat Peik, midden in de financiële crisis en de afbraak van de culturele sector, een tijd waarin alles ongelooflijk ingewikkeld was, het kon hebben over eenvoud. Dat voelde als zo’n verademing, betuigt hij enthousiast. Even terug naar de basis, naar wat echt belangrijk is. Datzelfde zit voor hem in thuisgevoel, hoe ingewikkeld hij dat zelf soms ook maakt, zegt hij lachend. We willen ons allemaal ergens thuis voelen en het is ook belangrijk dat we ons ergens thuis kúnnen voelen. Je ziet het in de huidige maatschappij ook, al die schreeuwpartijen die we met elkaar hebben over wie het recht heeft om zich ergens thuis te voelen, dat gaat helemaal niet meer over thuisgevoel. Thuisgevoel is simpel, elementair en dat herkent hij in eenvoud. Dat is ook waarom het hem direct aansprak. Zelf vindt hij het niet zo relevant om inhoudelijk in te vullen wat eenvoud is. Voor hem is eenvoud, door de bakkerij, een manier van denken, een manier van gesprek geworden. Eén die gaat over de zoektocht naar wat aan de basis ligt.

Het feit dat je eenvoud kunt gebruiken om dat soort zoektochten met elkaar vorm te geven, dat is voor mij wat eenvoud is.

Het is een waardevol middel dat verder gaat dan alleen de bakkerij. In de projecten die hij rond thuisgevoel doet merkt hij soms dat het niet altijd even gemakkelijk gaat. Bij de ene persoon kom je wel binnen, bij de andere niet en dan ga je je afvragen wat daar de reden van is. En dat kun je bijster ingewikkeld maken, lacht hij. Er zijn duizenden redenen te bedenken waarom je niet binnenkomt bij mensen of waarom dingen niet gaan zoals je wilt. Dan is het heel fijn om een stap terug te kunnen doen met elkaar en het vanuit die gedachte van eenvoud te bekijken. Wat is de essentie van wat hier gebeurt? Om vervolgens te kijken naar die elementen waar je wél op kunt voortbouwen, hoe klein ze ook zijn, in plaats van die hele brij aan redenen waarom het allemaal niet zou kunnen.